Het Dr. Sarpahatihuis is groot, je moet eigenlijk aan de overkant van de straat staan om het gebouw helemaal te kunnen zien. In het huis is een verzorgingstehuis. De beroemde Nederlandse zanger Ramses Shaffy heeft hier tot zijn dood gewoond.
Werkhuizen
Het gebouw is niet gebouwd
als verzorgingstehuis. Het gebouw is neergezet als werkhuis. En de naam zegt
het al: ‘het is een huis om in te werken.’ Een soort fabriek, maar in deze
fabriek woonden mensen meestal niet vrijwillig. Ze werden opgesloten en moesten
werken. Het idee voor de werkhuizen was ooit ontstaan in de 16e eeuw en bedacht
door Dirck Volkertszoon Coornhert. Hij vond dat lijfstraffen geen zin
hadden. Mensen konden beter hard werken als straf. Dieven en ander tuig werden
veroordeeld tot werken in een tuchthuis. In Amsterdam werden twee tuchthuizen
opgericht: Het rasphuis voor de mannen en het spinhuis voor de vrouwen. In het rasphuis
moesten mannen tropisch hardhout raspen en van de pulp werd pigment gemaakt
voor de verf. De vrouwen moesten spinnen in het spinhuis. Dat moeten werken
heet dwangarbeid. Het idee was dat tuchthuizen winst maakten en dus de stad
niet veel geld kostte. En het idee dat je veroordeeld kon worden voor
dwangarbeid moesten mensen weerhouden te gaan roven, stelen of bedelen.
Je belandde in het
tuchthuis als je had gestolen, of als je een landloper was of zwerver; alcoholist,
dakloze, maar ook als
probleemjongere kon je er terecht komen. Het gebeurde dan dat de familie
toestemming vroeg of zij een familielid kon laten opsluiten. Maar het gebeurde
ook dat je moest werken als je het niet eens was met de leiders van de stad of
het land. Eigenlijk waren dat politieke gevangenen. Het tuchthuis was een soort
gevangenis. Zo hoopten ze dat mensen na een paar jaar hard werken op het rechte
pad bleven. Maar het was een slecht leven in de tuchthuizen, ze waren donker en
vies en het leven was er zwaar. De tuchthuizen of werkhuizen zijn de voorlopers
van de gevangenissen.
Abraham van het hart
In 1782 werd een nieuw werkhuis
gebouwd. Het spinhuis en het rasphuis waren telkens overbezet. Zoveel
landlopers en andere arme sloebers werden opgepakt in het rijke Amsterdam dat
de stad het niet langer aankon. Het werd ook het nieuwe werkhuis genoemd. De
architect was de stadsbouwmeester van Amsterdam: Abraham van het Hart. Als
stadsbouwmeester ontwierp en bouwde hij alle openbare gebouwen in Amsterdam.
Dat deed hij van 1777 tot aan zijn dood in 1820. Ze wilden de behuizing
verbeteren en er waren ook andere ideeën over hoe je dat het beste kon doen.
Hij maakte een gebouw met veel licht en toevoer van verse lucht.
Classisme
Van het Hart heeft het
Dr. Sarphatihuis in een Classicistische stijl ontworpen. Maar wat is dat voor
een stijl? Het is een stijl die terugkijkt naar de antieke stijlen van de
Grieken en Romeinen, zoals tempels, paleizen en triomfbogen. Als je voor de
voorgevel staat dan zie je in het midden boven aan een uitgerekte driehoek met
een beeldhouwwerk erin. Dat zie je ook vaak bij antieke tempels.
Als je zo voor de gevel
staat zie je dat het symmetrisch is. Dat wil zeggen dat vanaf het midden, links
en rechts er hetzelfde uitzien. Een grappig voorbeeld zullen we daar nog van
zien in de regentenkamer.
Die platte driehoek heet
een fronton en er zit een beeldhouwwerk in. In het midden zit de Amsterdamse
stedenmaagd met naast haar de 3 kruisen van Amsterdam. Die drie kruizen zijn
van het wapen van Amsterdam en zijn eigenlijk het logo. Recht, naast haar
bevinden zich 3 figuren die orde,
naarstigheid en werkzaamheid verbeelden. Links van haar staat Hercules met zijn
knots figuren die luiheid,
bedelarij, dronkenschap en liederlijkheid voorstellen, tegen te houden. Aan het
fronton wordt duidelijk wat er zich achter de voordeur afspeelde toen het
geopend werd. Hier moest hard gewerkt worden. De beeldhouwer H. Ziezenis heeft
het fronton gemaakt.
Het nieuwe Werkhuis
Het ‘Nieuwe Werkhuis’,
want zo heette het moest plaats bieden aan zo’n 700 tot 800 mensen. Alles bij
elkaar dus, dus de mannen en vrouwen kregen gescheiden afdelingen. Ze hadden eigen werkplaatsen, slaap- en
ziekenzalen en eigen binnenplaatsen. Daarnaast was er nog een afdeling voor gasten
waarvoor de familie betaalden. Dit konden mensen uit gegoede families zijn,
waarmee ze zich geen raad meer wisten. Ook echtelieden, man of vrouw, werden
opgesloten als ze voortdurend dronken waren.
Op de bovenste
verdiepingen waren de slaap – en ziekenzalen, badkamers en toiletten. Op de
middelste verdieping, de hoogste verdieping waren de werkplaatsen met veel licht. En er was een systeem
gemaakt dat er veel frisse lucht in deze werkzalen kon komen. Maar de mensen
die daar aan het werk waren, konden niet op de straat kijken want daarvoor
waren de ramen te hoog geplaatst.
Anders dan nu, lag er op
de vloeren en de werkzalen overal klinkers. Dat was om brand te voorkomen en
ongedierte buiten te houden. Het binnenterrein was verdeeld in vier
binnenplaatsen. Elke binnenplaats was van een van de vier vleugels bereikbaar.
Iedere binnenplaats had een eigen pomp en eigen verlichting.
Hal en trappenhuis
In de hal is een beeld te
zien, dat heet ‘horen, zien , zwijgen. De zintuigentuin van het Dr.
Sarphatihuis heeft dezelfde naam.
Het prachtige trappenhuis
is nog helemaal in oorspronkelijke staat. Er hangen schilderijen met daarop
regenten en regentessen afgebeeld. Zij vormden het bestuur van het “Nieuwe Werkhuis”. Samen
letten ze op het geld, op het reilen en zeilen en stelden het personeel aan. Op
de schilderijen zijn ze geld aan het tellen en schrijven ze rekeningen uit.
Geld was erg belangrijk.
De regentengang
Boven aan de trap zie je
nog een deel van de regentengang. Via deze gang konden de regenten toezicht
houden op de mensen, zonder dat ze zich tussen de mensen hoefden te mengen.
De regentenzaal
In deze zaal kwamen de
regenten bij elkaar om te vergaderen en om bewoners te verhoren. Als een
bewoner een regel had overtreden beoordeelden zij welke straf hij of zij zou
krijgen. Bewoners werden soms bij een ernstig vergrijp opgesloten in de cellen
onder de trappen in de hoeken van het gebouw en op water en brood gezet. In deze kamer zitten
‘valse’ deuren. Het zijn geen echte deuren maar ze zitten er alleen maar zodat
de ruimte symmetrisch is. In het Classicisme vinden ze dat belangrijk, zoals we
ook bij de voorgevel hebben gezien.
De zaal heeft wat ze
noemen een Lodewijk XVI interieur. Het stucwerk is geïnspireerd op interieurs
zoals die bijvoorbeeld in de 18 eeuw gevonden waren in Pompeii, het stadje dat in Italië in het jaar 62 door een
vulkaanuitbarsting bedolven was onder het lava.
Links en rechts liggen de
regentenkamers. Die zijn ook in dezelfde Lodewijk XVI stijl versierd. De vertrekken
waren geschilderd in meer kleuren. Onder andere in reseda, een prachtige
grijsgroene kleur. De namen van de vroegere regenten en regentessen kan je zien
op de borden bij de regentenkamers.
Soldaten en Ouden van Dagen
Tijden de overheersing
van de Fransen is het werkhuis nog korte tijd gebruikt om er hun zieke soldaten
en gevangen onder te brengen. Daarna werd het een oudemannenhuis. In 1875
werd het een Armenhuis. Volgens de
regels toen werden”… ‘tijdelijk
verpleegd ouden van dagen, ongeneeslijk zieken, idioten en voorts zoodanigen
wier opneming in een gesticht onvermijdelijk is.’… In 1933 veranderde de
naam in “Gemeentelijk Verzorgingstehuis voor Ouden van Dagen’.
Maar was het een verzorgingstehuis zoals nu?
Zeker niet! De ouden van dagen moesten hard werken voor hun dagelijks brood:
weven, spinnen, hekelen, breien, naaien en touwpluizen. De bewoners van het werkhuis
maken zeildoek en koffiezakken voor de Nederlandsche Handels Maatschappij en
hemden en broeken voor het leger en de marine. Pas in 1957 werd de werkplicht
afgeschaft.
In
de jaren ’70 van de twintigste eeuw werd het grootschalig verbouwd. Aan het
eind van die verbouwing is het voormalig Nieuwe Werkhuis het Dokter
Sarphatihuis genoemd. Het gebouw is vernoemd naar Samuel Sarphati. Dit was een
arts uit Amsterdam en leefde aan het begin van de negentiende eeuw. Hij had
veel betekend voor de sociale en economische ontwikkeling van Amsterdam. Hij
zette zich in voor verbetering van woonomstandigheden en voeding. Ook bedacht
hij een systeem voor het ophalen van het vuilnis. Omdat hij zo belangrijk was
geweest voor de ontwikkeling van Amsterdam, besloot in 1978 de gemeente het
bejaardentehuis naar hem te vernoemen.
Nu zijn de oude werkzalen verdwenen en omgebouwd tot verblijven voor de bewoners. Er is een atrium op de plaats van een van de binnenhoven. Er wordt nog steeds hard gewerkt hier, maar niet meer door de bewoners.
In
de jaren ’70 van de twintigste eeuw werd het grootschalig verbouwd. Aan het
eind van die verbouwing is het voormalig Nieuwe Werkhuis het Dokter
Sarphatihuis genoemd. Het gebouw is vernoemd naar Samuel Sarphati. Dit was een
arts uit Amsterdam en leefde aan het begin van de negentiende eeuw. Hij had
veel betekend voor de sociale en economische ontwikkeling van Amsterdam. Hij
zette zich in voor verbetering van woonomstandigheden en voeding. Ook bedacht
hij een systeem voor het ophalen van het vuilnis. Omdat hij zo belangrijk was
geweest voor de ontwikkeling van Amsterdam, besloot in 1978 de gemeente het
bejaardentehuis naar hem te vernoemen.Nu zijn de oude werkzalen verdwenen en omgebouwd tot verblijven voor de bewoners. Er is een atrium op de plaats van een van de binnenhoven. Er wordt nog steeds hard gewerkt hier, maar niet meer door de bewoners.
